Япон улс 1980-аад оны эхээр өсөлтийн үеийг туулж, хувьцаа болон газрын үнэ хэмжээлшгүй их өссөн. Хялбар зээл, өргөн хүрээтэй дамын яриа, сул төв банктай нийлээд хөрөнгийн үнэ тэнгэрт хадахад нөлөөлсөн. Гэвч 1980-аад оны сүүлчээс үнэ зогсонги байдалд орж, эцэст нь 1992 онд уналтад орсон. Энэхүү хөрөнгийн хөөс нь эдийн засгийн зогсонги байдал, үнийн дефляцын үеийг бий болгож, 1990-ээд оныг Японд “Алдагдсан арван жил” гэж нэрлэхэд хүргэсэн. Үнэ өсөж, Японы эдийн засаг хэвийн байдалдаа орох хүртэл маш удаан хугацаа шаардагдана. Энэхүү арга хэмжээ нь Японы төв банк болох Японы банкийг (BOJ) эдийн засагт хамгийн идэвхтэй оролцогчдын нэг болгон өөрчилсөн юм.
Эх үүсвэр
Япон улс 1980-аад онд эрчимтэй хөгжиж байсан эдийн засаг байсан бөгөөд жил бүр дунджаар 4% орчим өсөлттэй байв. Тус улс 1960-1970-аад онд экспортын эдийн засгаа өргөжүүлж байсан бол 1980-аад онд дотоодын болон олон улсын эрэлт хэрэгцээ нь өсөлтийг нь дэмжсэн. Ажилгүйдлийн түвшин хамгийн доод түвшинд хүрч, зээл авахад хялбар байсан. Япон улс дайны дараах технологийн асар их судалгааг явуулсан бөгөөд энэ нь хэрэглэгчдийн болон аж ахуйн нэгжийн хэрэглээнд зориулагдсан чанартай өндөр технологийн хэрэгслийг бий болгоход хүргэсэн. Эдгээр бүтээгдэхүүн нь дотоод болон гадаадад эрэлт хэрэгцээтэй байсан бөгөөд асар их мөнгөний нийлүүлэлт нь Японы ард түмэн орчин үеийн амьдралын хэв маягаа сайжруулахыг үргэлж хүсч байгааг харуулж байна. Цаашилбал, мөнгөний таатай орчин нь өсөлтийг хэтрүүлсэн. Дотоодын мөнгөн тэмдэгт сул, хүү бага зэрэг нь Япон улсыг хөрөнгө оруулалт, хэрэглээний диваажин болгосон. Дотоодод газар болон хувьцааны үнэ хурдацтай өсч байв; мөн олон улсын хэмжээнд Япон улс дэлхийн хамгийн том зээлдэгч орон болж өссөн.
Дараа нь 1985 онд эдийн засгийн өсөлтийн дунд Япон улс G5-ын бусад орнуудтай хамтран “Плаза Аккорд” нэртэй гэрээ байгуулжээ. Энэ нь Их 5-ын бусад орнуудтай хийсэн худалдааны тэнцвэргүй байдлаа шийдвэрлэхийн тулд АНУ-аас дэмжсэн тохиролцоо байсан бөгөөд энэ нь эцэстээ Японд сөрөг нөлөө үзүүлэх болно. Энэ нь 1985 оны сүүлийн улиралд огцом өссөн Японы иенийн ханшийг бараг тэр даруй дахин үнэлэхэд хүргэсэн. Японы эдийн засагт шууд аюул заналхийлж, Японы Төв банк иений ханшийг бууруулах мөнгөний бодлогын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлж эхэлсэн.
BOJ бага хүүгээ бууруулж, хэвээр хадгалсан нь хэрэглэгчид болон компаниудын дунд таамаг дэвшүүлэхэд хүргэв. Инфляцийн талаар санаа зовниж байсан ч 1987 онд АНУ-д болсон “Хар даваа гараг”-ын сүйрлийн улмаас BOJ хүүгээ өсгөх төлөвлөгөөгөө хойшлуулсан. Компаниуд асар их хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэхийн зэрэгцээ ашигтай хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулахын тулд хялбар зээлийн давуу талыг ашигласаар байв. Газар болон үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ 1985-1990 оны хооронд 167 гаруй хувиар, 1987-1989 оны хооронд хувьцааны үнэ хоёр дахин өссөн байна. BOJ үнэ ханшийн гүйлгээний аюулыг олж харж, арга хэмжээ авч эхэлжээ.
Бөмбөлөг хэрхэн хагарсан бэ
BOJ 1989 оны сүүлийн улирлаас бодлогын хүүгээ огцом өсгөж эхэлсэн. 1989 оны сүүлээр оргилдоо хүрсэн хувьцааны үнэ хамгийн түрүүнд хохирсон. 1992 оны эхээр Nikkei индекс 1989 оны сүүлчээр 40,000-аас арай бага байсан оргил цэгээсээ 50%-иар буурч 20,000 нэгжээс доошилсон. Газар болон үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ 1991 онд буурч эхэлсэн боловч бага хурдтай байв. Хувьцааны үнэ асар их хохирол амссан ч үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн тогтвортой байдлын улмаас BOJ хүүгээ өсгөсөөр байв.
Сүйрлийн дараа юу болсон бэ?
Хөрөнгийн үнийн хөөрөгдөл нь Японы эдийн засагт муугаар нөлөөлсөн. 1991 онд л гэхэд бизнесийн дампуурлын түвшин 66 гаруй хувиар өсч, ажилгүйдэл харьцангуй бага хэвээр байхад ажилчдын цалин асар их буурчээ. Мөн дуусаагүй үйлдвэрүүд, үл хөдлөх хөрөнгийн төслүүд болон бусад их хэмжээний хөрөнгө оруулалтаар хог хаягдлын нотолгоо байсан. Гэвч хамгийн муу нь хөөс хагарч, “Алдагдсан арван жил”-ийг эхлүүлсэн.
Алдагдсан арван жил бол 1991-2001 онд Японд ажиглагдсан эдийн засгийн зогсонги үе юм. Энэ хугацаанд хөрөнгийн үнэ буурсан. 1989 оны оргил үеээсээ 1992 онд аль хэдийн 50 гаруй хувиар унасан Nikkei индекс 2001 онд 10,000 орчим нэгж болж буурлаа. Газар болон үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ буурах эргэлтийг үргэлжлүүлж, 2001 он гэхэд 70 гаруй хувиар унасан. Эдийн засаг Тухайн жилүүдэд ДНБ-ий дундаж ДНБ-ий дундаж өсөлт 1% орчим байсан нь бусад хөгжингүй орнуудын дунджаас хамаагүй доогуур байв. Гэсэн хэдий ч, тэрхүү “алдагдсан арван жил”-ийн дараа эдийн засагт ямар ч утга учиртай хөнгөлөлт үзүүлээгүй.
Nikkei индекс уналтаа үргэлжлүүлж 2003 оны 8-р сард 8,000 нэгжээс доогуур түвшинд хүрсэн. Дараа нь 2008 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын нөлөөгөөр Nikkei индекс 2009 оны 3-р сард 7,500 нэгжээс доошилсон эдийн засгийн сэргэлтийн богино хугацаа богиноссон. Энэ индекс 2015 онд л 20,000 онооны түвшинг давсан бөгөөд өнөөдрийг хүртэл 1989 оны хөөсөн дээд цэгээ хэзээ ч сэргээгээгүй. Энэ нь үнэндээ “Алдагдсан арван жил” биш, харин “Алдагдсан 3 арван жил” байсан юм.
Японы хөрөнгийн хөөс юунаас үүссэн бэ?
Японы хөрөнгийн хөөс үүсэхэд олон хүчин зүйл нөлөөлсөн. Гэвч ихэнх бурууг Японы Төвбанк оногддог бөгөөд энэ нь хөөс үүсэх үед болон дараа нь хийсэн үйлдэл, эс үйлдэлтэй холбоотой юм. 1985 оны дундуур Японы иений ханш өсөхөд BOJ хүүгээ хэтэрхий удаан, хэтэрхий удаан бууруулсан. Энэ нь хялбархан мөнгө олох боломжтой болж, улмаар хөрөнгийн үнийн хөөс үүсэхэд хүргэсэн. Мөн банк хөрөнгийн өндөр үнэд санаа зовж байхад хариу үйлдэл нь хатуу бөгөөд хурдан байсан. Тус банк 1989 оноос хүүгээ огцом өсгөсөн бөгөөд хувьцааны үнэ унасан ч бууж өгөөгүй. Хоёрхон жилийн дотор ханшийг 5 удаа нэмсэн. 1991 онд Төв банк хүүгээ бууруулж алдаагаа засахыг хүсч байх үед Япон аль хэдийн зээлийн хямрал, хөрвөх чадварын хавхтай тулгарсан байв. Зээл авахад хэцүү болж, BOJ-аас тогтоосон бага хүүтэй байсан ч хөрөнгө оруулагчид болон өрхүүд тус улсад мөнгө зарцуулах, хөрөнгө оруулах итгэлгүй хэвээр байв.
Банкны зохицуулалтыг сулруулсан нь хөрөнгийн хөөс үүсэх бас нэг шалтгаан гэж үзэж байна. 1980-аад оны эхээр Сангийн яамны хатуу хяналтаас банкуудын зохицуулалтыг арилгах үйл явц эхэлсэн. Өмнө нь өндөр ашиг орлоготой, дампуурлаас хамгаалдаг байсан Японы банкууд оршин тогтнох баталгааг хангахын тулд одоо хурдан “шинэчлэл” хийх шаардлагатай болсон. Муугаар бодоход тэд асар их хэмжээний бэлэн мөнгөний нөөцтэй томоохон корпорацийн үйлчлүүлэгчдээс гадна эх орондоо болон гадаадад хямд санхүүжилт авах боломжтой болсон.
Банкууд зээлдэгчдийн хувьд эрсдэлтэй зах зээлтэй хэвээр байсан бөгөөд үүнд газар, үл хөдлөх хөрөнгө оруулагчид болон бусад жижиг дунд үйлдвэрүүд багтсан. 1980-аад оны эрчимтэй хөгжиж буй үед банкууд эдгээр эрсдэлтэй бизнес болон бусад төслүүдэд хэт их зээл олгосон. Тэр дундаа газар нь зээлийн барьцаанд орж, үнэ нь улам өсөв. Эдгээр шинэ газар эсвэл үл хөдлөх хөрөнгийн төслийн үнэлгээнд үндэслэн зээл олголт үргэлжилсэн. Энэ нь хөөс хагарах үед банкуудыг эмзэг болгосон. Асар их өрийн ачаалал нь банкны хайхрамжгүй байдлыг илчилж, “Алдагдсан арван жил”-ийн зээлийн хямрал, хөрвөх чадварын урхинд нөлөөлсөн.
Авсан сургамжууд
1992 оны Японы хөрөнгийн хөөс хагарсан нь өнөөг хүртэл тус улсын эдийн засгийн томоохон жишиг үе юм. Ялангуяа энэ нь хөрвөх чадвар, инфляцийн хямралд хэрхэн хурдан, болгоомжтой, идэвхтэй хариу арга хэмжээ авах нь чухал болох талаар Японы Төв банкинд маш том сургамж өгдөг. 1990-ээд оны үед банкууд аюул нүүрлэж байхад BOJ хурдан арга хэмжээ авч чадаагүй. Тэдний идэвхгүй байдал нь Японы эдийн засагт итгэх итгэлийг төрүүлж чадаагүй бөгөөд айл өрхүүд болон компаниуд тус улсад зарцуулж, хөрөнгө оруулалт хийж чадаагүй юм.
Банкуудын хувьд гол сургамж бол зээлдэгчийн янз бүрийн бүлгийн зээлийн чадварыг зөв үнэлэхийн ач холбогдол юм. Банкууд төслүүдийг зөв үнэлж чадахгүй, хэт үнэлэгдсэн хөрөнгийг барьцаанд тавьсан. Хөөсөрсөн жилүүдэд Японы банкууд ихэвчлэн найдвартай зээлдэгч байсан корпорациудад зээл олгодог байв. Зээлийнх нь дийлэнх хувийг эрсдэлтэй зээлдэгчид олгож, хөрөнгийнх нь уналтад орсон хөрөнгийн зах зээлтэй холбоотой байсан тул хөөсөрсөн жилүүдэд тэдний шунал нь тэдний бодлогогүй байдлыг илчилсэн юм.
Томоохон брокерийн компаниуд бизнесээ хэрхэн явуулдаг талаар сургамж авсан. Тэд янз бүрийн шилдэг компаниудад “аюулгүй” хөрөнгө оруулалтын схемийг зах зээлд нэвтрүүлсэн. Дараа нь компаниуд шилдэг брокерийн байгууллагуудад асар их хэмжээний хөрөнгө байршуулж, ямар ч үед ашигтай хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулах боломжтой байсан. Хөөс хагарлын үеэр бараг л их хэмжээний мөнгө алдсан компаниуд Японы эдийн засагт хөрөнгө оруулалт, зарцуулалтаа багасгаж, бага хүү хэвээр байсан ч гэсэн.
Дүгнэлт
Японы хөрөнгийн хөөсөрсөн эрин үе, түүний хагаралт, үр дагаврыг эдийн засгийн буруу менежмент нь олон жилийн турш хэрхэн сүйрүүлж болохыг хүчтэй сануулсаар байх болно. Өнөөдрийг хүртэл Японы эдийн засаг хөөсөрсөн үеийн нөлөөг мэдэрсэн хэвээр байгаа бөгөөд хувьцааны ханш 1989 оны дээд цэгтээ хүрээгүй байна. Япон улс “алдагдсан арван жил”-д хүргэсэн алдаагаа давтахгүй байхыг эрмэлзэх бөгөөд Японы Төв банк дахиж баривчлахгүйн тулд санхүүгийн системд хяналт тавихдаа үргэлж идэвхтэй байна.
